رشت در گذر رمان

در گذر تاريخ موقعیت جغرافیایی شهر رشت

شهر رشت در ۴۹درجه و ۳۶دقيقه طول شرقی و ۳۷درجه و ۱۶دقيقه عرض شمالی از نصف النهار گرينويچ قرار دارد و مساحت آن حدود ۱۳۶كيلومتر مي باشد.

اين شهر از شمال به بخش خمام، از جنوب به دهستان لاكان، از غرب به صومعه سرا و از شرق به بخش كوچصفهان محدود است .

رشت در وضع طبيعی خود جزء كوچكی از جلگه گيلان و دشت های جنوبی دريای خزر است که

اين جلگه در دو حد جنوبی و شمالی خود بين كوه های البرز و نوار ساحلی واقع شده و شهر رشت، بندر انزلی و لاهيجان را در برمی گیرد.

رودخانه صيقلان رودبار (زرجوب يا سياه رودبار) كه يكی از شاخه های سفيد رود است، از جهت خاور و شمال خاوری، و رودخانه گوهر رود كه از كوه رضا لو چما چاء در جنوب رشت سر چشمه می گيرد، از جانب جنوب و باختر، شهر رشت را در ميان گرفته اند. اين دو رودخانه در ۵/۴كيلومتری شمال باختری رشت به هم پيوسته و سپس به نام پير بازار روگا به تالاب مي ريزند.

 فاصله رشت از تهران ۳۲۵كيلومتر و از بندر انزلی ۳۰كيلومتر است و با دو جاده آسفالته به اين دو شهر مربوط مي شود. این شهر دارای فرودگاهی است كه در ۵كيلومتری شمال خاوری آن ساخته شده است.

از نظر توپوگرافی، رشت شهری مسطح بوده و می‏توان گفت كه روی يک برآمدگی به درازای ۴كيلومتر و به پهنای ۲كيلومتری قرار دارد. ارتفاع قسمتهای مركزی شهر، ميان (۱+) و (۲-) تغيير می كند. خط تراز، در قسمتهای پر جمعيت برابر (۷-) متر است. در قسمت جنوب و جنوب باختری و خاور هم كه زمين ها به سوی رودخانه مي رود پست تر مي شود.

بر اساس آمار های منتشر شده از سوی سازمان هوا شناسی، متوسط روز های بارندگی در سال، ۱۳۵روز اعلام شده. که كمترين ميزان بارندگی ساليانه ۸۲۰ميليمتر بوده و متوسط اين ميزان ۹/۱۳۱۳ميليمتر است. (در ارائه اين ارقام، ميزان بارندگی در باران های شديد و به مدت كمتر از ۶۰دقيقه منظور نشده است).

معمولاً، ماههای شهريور و مهر پر باران ترين ماههای سال است. ولی اين امر ثابت نيست و گاهی هم ماههای فروردين، آبان، دی، بهمن و اسفند دارای بيشترين ميزان بارندگی در سال مي باشند. دمای شهر يا درجه حرارت، در بعضی مواقع به ۸- درجه رسیده و تا ۳۷درجه نيز بالا می رود.

ميزان رطوبت هوا در سحرگاه، بين ۹۰و ۹۵درصد است كه در ساعت های نيمروز كاهش می يابد و در مواقع شب، دوباره رو به افزايش می گذارد. رطوبت در تابستان به كمترين حد و در زمستان، به بيشترين حد خود می رسد و بيشترين ميزان رطوبت در فصول مختلف، ۱۰۰درصد و كمترين ميزان آن تا ۶۰درصد تغيير می كند.

بادهايی كه در رشت می وزند بيشتر معتدل هستند و جهت مشخصی ندارند.

 

تاریخچه رشترشت ابتدا قصبه ای بود كه در ميان دو رودخانه گوهررود و سياهرود قرار داشت و از اين جهت نيز قدمت ديرينه دارد ولی از جهت سابقه ی شهری اولین بار "حمدا... مستوفی " در قرن هشتم هجری از این شهر نام برده است . نام قدیمی رشت "دارالمرز"یا " دارالامان" بوده که قبل از این دو به آن "بیه" می گفتند . بيه در لغت نامه ها، رود و يا مصب بين دو رودخانه معنی شده است و چنین به نظر می رسد که دلیل این نامگذاری قرار گرفتن آن در میان دو رودخانه است که به مثابه حفاظ و دیوار شهر محسوب میگردید. دهخدا معتقد بود: "چون شهر رشت در سال نهم هجری ساخته شده برای نام این مکان از ماده تاریخ آن استفاده کرده اند و کلمه رشت بحساب ابجد 900 هجری است." همچنین دومرگان" رشت را شهری توصیف نموده که در شاخ و برگ درختان خود غرق شده است که از این نظر شباهتی با دیگر شهرهای ایران ندارد."

وجه تسميه رشت در فرهنگ دساتير، به معنی گچی كه بنّايان، سنگ و آجر را به آن محكم نمايند و در لغت نامه های انجمن آراء، آنندراج، فرس اسدی، لغت محلی شوشتری، برهان، ناظم الاطبا و لغت نامه جهانگيری: چيزی كه از هم فرو ريزد ـ هر چيزی كه از هم فرو ريزد و فروپاشد ـ ديوار مشرف بر افتادن. گچ را نيز گويند كه بدان خانه سفيد كنند ـ لجن و خاكروبه ـ خاک و گرد ـ خاک را گويند ـ رنگ كرده نيز معنی شده است.

رشت شهر بارانهای نقره‌ای مركز استان گیلان و از آبادیهای كهن ایران، اولین بار نامش در كتاب "حدودالعالم" كه به سال 372 هـ.ق نگارش یافته با صفت "ناحیت بزرگ" آمده است. رشت (به فتح اول) به معنی در فروافتاده در گودی قرار گرفته یا جای پست است؛ صفتی بود برای هفته بازار رشت و حومه كه روزهای یكشنبه در این شهر و روزهای چهارشنبه در آج بیشه حومه رشت تشكیل می‌شد.

 رشت بازار یعنی بازار در گودی قرار گرفته و این صفت بدان اعتبار بود كه هر پیله‌ور و یا مسافری كه از بخشهای جنوبی، مانند رودبار یا از مناطق غربی مانند فومن یا از مناطق شرقی مانند لاهیجان به سـوی رشت حركـت می‌كرد، از منطقه‌ای بلندتر به ناحیه‌ای كه در سطـح پایین قـرار داشت سـرازیر می‌شـد. تدریجاً "بازار" از آخر نام حذف شد و "رشت" باقی ماند.

این شهر یكی از مراكز امیرنشین بود كه حكامش از امیر بزرگ گیلان بیه‌پس مستقر در دارالملك فومن، تبعیت می‌كردند. در خلال پیكارهای مستمری كه برحسب سنت بین امیران و سران گیلان جاری بود، رشت مكرر عرصه پیكار بوده و مكرر دست به دست می‌شد و یا به آتش كشیده می‌شد. تعرض مغولان عهد اولجایتو، تعرض سیدعلی‌كیا امیر بزرگ گیلان بیه‌پیش، قیام عادل‌شاه، تصرفات روسیان عهد پطركبیر بیش از ده سال و پیكارهای ایذایی ده ساله با اشغالگران، تعرض قوای آغامحمدخان قاجار از چند جانب به رشت، درگیری قوای آغامحمدخان قاجار با قوای برادرش مرتضی قلیخان، تعرض قوای ژنرال سیسانوف، قیام مشروطه‌طلبان و تصرف شهر، تعرض ناگهانی قوای روس به رشت و اعدام مدافعان، جنگ مجاهدان با اشغالگران انگلیسی و جنگ هفده روزه شهری قوای میرزا كوچك‌خان با كمونیستهای انقلاب سرخ، اشغال رشت از طرف قوای شوروی در جنگ جهانی دوم، از مهمترین وقایع رشت بین سالهای 706 هـ.ق تا 1326 هـ.ش می‌باشد. همچنین باید گسترش بیماریهایی مانند وبا و طاعون را به علت تجارت ابریشم و رفت و آمد تجار بین سالهای 1246 تا 1247 هجری نام برد كه منجر به كشته شدن عده‌ی زیادی شد بر مصائب فوق افزود. شهر رشت چندین بار بین سالهای 1121 تا 1260 هجری از زمین لرزه و حریق آسیب دیده و باعث کاهش فراوان جمعیت در این شهر گردید. این شهر 6 بار بین سالهای 1170 تا 1320 دچار حریق گردید . در حریق سال 1304 هجری تمام بازار و دو مسجد و تعداد زیادی از کاروانسراها و حمام ویران گردید و در حریق 1320 هجری در حدود 1000 دکان و 10 کاروانسرا ویران شد .

رشت چندین بار به وسیله قوای بیه پیش غارت گردید. در سال 1049 تا 1048 هجری قزاقهای « دن » وسی سال بعد « استنکورازین» دوباره آنرا به ویرانی کشید و به سال 1078 هجری غنیمت زیادی از آنجا به دست آورد. در سال 1131 هجری زبر دست خان فرمانده سپاهیان افغان این شهر را محاصره نمود. مردم رشت از پطر کبیر یاری طلبیدند با وجود آنکه رشتی ها افاغنه را به عقب نشینی واداشتند نیرویی که پطر کبیر به کمک آنها فرستاده بود مدت 12 سال یعنی از سال 1135 تا 1147 این شهر را در اشغال خود داشتند. در سال 1160 هجری پس از مرگ نادر یکی از فرماندهان سپاه اصلان خان به نام رضا قلی خان با 1700 نفر افغانی از تبریز به رشت آمد و بازرگانان انگلیسی را که در این شهر به سر می بردند غارت کرد و آغا محمد خان قاجار در سال 1197 هجری رشت را اشغال نمود . رشت در سال 1165 هجری به وسیله لشکریان محمد حسن خان قاجار ویران گردید و بعدها هم سربازان کریم خان زند آنرا به آتش کشیدند.

این شهر از سال 1004 هـ.ق به فرمان شاه‌عباس مركز استان گیلان و مركز معاملات نوغان و ابریشم شد كه در آن زمان محصول اول گیلان بود. این امر موجب شد كه مالكان بزرگ و معامله‌گران ایرانی و روسی و یونانی و ارمنی كه سر و كار با نوغان و ابریشم داشتند به این شهر رو كرده و بر وسعت آن بیفزایند. از این زمان سنگفرش بازار و سرپوشیدن خندقهای سرگشاده در نواحی مركزی شهر شروع شد..

رشت در فاصله‌ی سالهای 1157 هـ.ق تا 1184 هـ.ق در وسط جنگلی انبوه قرار داشت. در اطراف نقاط اصلی شهر خانه‌ها نزدیك به هم و در بقیه‌ی نقاط خانه‌ها بدون هیچگونه نظمی پراكنده بود. در سال 1223 هـ.ق دارای سه‌هزار خانوار بوده، بازارش از چهار كوچه نامنظم كه بخشی از آن با نی و حصیرهای تكه پاره پوشانده بودند تشكیل شده بود. این شهر در آن روزگار شش روز با تهران فاصله داشته است.

این شهر از محلاتی تشكیل شده كه نام خود را از زاهدان و عارفانی كه در آن سكونت داشتند گرفته است مانند سمابجار (صومعه بجار)، چله‌خانه، پیرسرا، استادسرا، آفخرا، علمداران، خواهر امام، سلیمان‌داراب و غیره. سكونت هر یك از زاهدان یا عارفان یا پیران در قسمتی از قصبه یا شهر موجب بود كه پیروان آنان مجاور مراد خود جمع شده و كویی تشكیل دهند و نام مراد خود را بر آن نهند. قسمتی از شهر نیز از پیشه‌وران و صنعتگرانی نام می‌گرفت مانند: خمیران یا خمگران، ساغری سازان، صیقلان و غیره.

رشت در دوره پيش از اسلام و دست كم در دوره ساسانيان وجود داشته است .در زماني كه حكومت ساساني رو به فروپاشي مي رفت ، حكمراني مستقل اين ديار را گيلانشاه مي ناميدند. پس از غلبه مسلمانان بر ايران، اولين بار كه نامي از رشت به ميان آمد،‌ سال 61 هجري قمري بود. در زمان صفويه به ويژه در دوره شاه اسماعيل صفوي، سرزمين گيلان به دو بخش:‌ « بيه پس » به مركزيت رشت و « بيه پيش » به مركزيت لاهيجان تقسيم مي شد. حكومت بيه پيش از 943 هجري قمري به خان احمد گيلاني رسيد و شاه طهماسب اول صفوي، حكومت بيه پس را نيز به او سپرد . سرانجام شاه عباس اول صفوي گيلان را تسخير كرد . در سال 1045 هجري قمري شهر رشت به دست استپان رازين روسي غارت شد . در سال 1722 ميلادي نيز سپاهيان پتر كبير ، رشت را تسخير كردند . سپس روس هاي بلشويك در جريان تعقيب هواداران تزار رشت را به تصرف خود درآوردند . رشت در طول تاريخ خود ، وقايع اسف انگيز فراواني را از سر گذرانده است . در زمستان 1246 هجري قمري ، طاعون شديد در گيلان شايع شد و در حدود شش هزار نفر را از پاي درآورد . 56 سال بعد شهر به آتش كشيده شد و خسارات فراوان ديد . در سال 1316 هجري قمري در رشت شورش نسبتاً دامنه داري عليه قانون خراج راهداري كارگزاران روس كه از ساكنان دهستان ها دريافت مي كردند به وقوع پيوست. به هنگام جنگ جهاني اول شهر رشت در معرض تاخت و تاز سپاهيان روس و بعد نيروهاي انگليسي و شورشيان محلي قرار گرفت و خرابي بسيار در آن به بار آورد .در سال 1920 ميلادي ارتش سرخ باكو را تصرف كرد و وارد بندر انزلي شد . اين كار موجب شد كه حكومتي ضد انگليسي به رياست ميرزا كوچك خان در رشت تشكيل شود . انگليسي ها رشت را تخليه كردند و با آتش زدن انبارهاي خود و انهدام پل سفيد رود رهسپار بغداد شدند . قوايي از تهران عازم سركوبي انقلابيون شد . به موجب قرارداد 1339 هجري قمري ( 1921 ميلادي ) كه بين دولتهاي ايران و اتحاد جماهير شوروي منعقد شد ، گيلان و رشت از نيروهاي روسي تخليه شد. امروزه شهر رشت به عنوان مركز راههاي بازرگاني گيلان و بازار تجارت و واردات و صادرات مطرح است و به عنوان مركز استان امكانات جهانگردي فراواني دارد .

ملگونف جهانگرد روس كه در سال ۱۲۷۵هجری قمری به رشت سفر كرده بود، در خاطرات خود نوشته است كه اين شهر در آن روزگار دارای ۵۴۶۳خانه ۱۰۲۱مغازه و ۲۷۳۱۴نفر جمعيت بوده است. در نظر او رشت شهری بود بسيار خوش وضع با خانه های زيبای رو به دريا كه بازرگانان از هند، بخارا، روم و عثمانی به سودای ابريشم به آن سفر می كردند و ابریشم گیلان را با خود به بنادر مختلف دریای مدیترانه و خلیج فارس حمل می کردند .

آبادانی شهر رشت از زمان شاه عباس صفوی كه در آن زمان، به صورت قصبه بوده شروع شد و در زمان قاجار، به دليل توسعه اقتصادی ايران و روسيه، گسترش پيدا كرده و نام قديمی محلات شهر رشت، كه اكثراً بيانگر پيشه ساكنين آن است، در سفرنامه ها نيز آمده و جز دو سه مورد از آنها بقيه به همان نامهای قديمی خود مشهور و

معروف هستند كه عمده ترين آنها عبارتند از:

ساغريسازان ـ رودبارتان ـ خميران زاهدان ـ دباغيان ـ كوزه گران ـ خميران چهل تن ـ چله خانه ـ چمارسرا استادسرا ـ پاسكياب ـ سرخبنده ـ آتشگاه بيستون ـ صيقلان ـ زرجوب ـ كياب ـ سبزه ميدان ـ دو برادران ( چهار برادران) كه از جمله محلات قديمی شهر رشت محسوب ميشود. اين بافت قديمی، ضمن آنكه جزئی از ميراث فرهنگی است و آثار و بقايا و سنن وآداب و رسوم دوران قديم را تداعی می كند، می تواند از معضلات قابل توجه در بافت شهری اين شهر نيز محسوب شود. در تاریخ محلی رشت نامهایی وجود دارد که مربوط به مکانهایی است که امروز تشخیص آنها ممکن نیست این نامها عبارتند از : فکیکول ، سقاسرای کول ، باغ میدان ، سیاه گوراب ، سومام ( صومعه بجار ) ، دشت لوندیه ، پای چنار میدان رشت .

این شهر در سال 1285 هـ.ش دارای تشكیلات شهرداری شد. اولین شهردار رشت حاج میرزا خلیل رفیع که از مشروطه خواهان صدیق گیلان بود مامور تاسیس « بلدیه شهر رشت » شد و انجمنی به رياست حاجی ميرزا يوسف خان و عضويت سيد مهدی رييس الواعظين، ناصر التجار، مير احمد امام، حاجی ميرزا ابوطالب و مير منصور هدی به نام «انجمن بلديه» به او كمک فكری می كردند. نخستين اداره بلديه رشت پس از انتخاباتی كه در روز دهم بهمن ماه۱۲۸۶هجری برای تشكيل انجمن بلديه برگزار شد، تاسيس گرديد. برگزاری انتخابات مذكور و آغاز به كار اداره بلديه كه همزمان با تهران صورت پذيرفت، تاثيرات فراوانی در توسعه شهری رشت داشت. او در حالی که همچنان شهردار رشت بود در وقایع سال 1230 ه . ق که منتهی به تصرف گیلان توسط قوای روس گردید به دستور قنسول روس نکراسف بازداشت شد و به همراه عده ای دیگر از آزادیخواهان به بادکوبه فرستاده شد ولی این عده اندکی بعد آزاد شده و به گیلان بازگشتند. اما نکراسف مجدداً آنها را دستگیر کرد و پس از محاکمه ای نمایشی سه نفر از آنان را اعدام و بقیه را تبعید کرد. حاج میرزا خلیل رفیع این بار از جمله کسانی بود که به مدت پنج سال از گیلان تبعید شدند . نامبرده پس از سپری کردن تبعید و بازگشت به گیلان مقارن با نهضت جنگل مجدداً به سمت شهردار رشت انتخاب گردید. منزل مسکونی او در شهر رشت پس از بازسازی هم اکنون مقر شورای اسلامی شهر رشت گردیده است. همچنین در تاریخ چهارشنبه اول تير ماه ۱۳۰۵، اداره بلديه رشت به ساختمان نوساز خود انتقال يافت. ساختمانی كه با الهام از معماری نئوكلاسيک اروپا بويژه معماری سنت پيترزبورگ روسيه و توسط معماران ايرانی مقيم رشت ساخته شد و هم اكنون نيز پس از گذشت ۷۵سال مقر شهرداری رشت است.

در دوران مشروطه و بعد از آن گيلان به يكی از كانونهای تحولات سياسی، اجتماعی و اقتصادی ايران تبديل شد. نهضت استقلال طلبانه جنگل، گسترش شهرها، تاسيس آموزشگاه های متعدد و ارتقای سطح فرهنگ شهروندان رشت، اين شهر را در زمره پيشروترين شهرهای كشور قرار داد. اولین مدرسه مدرن كه مؤسس آن شیخ حسن‌خان شیخ‌الملك بود به سال 1273 هـ.ش در این شهر تأسیس شد. اولین مدرسه‌ای كه با سن و سالن در آن ساخته شد به سال 1317 به پیشگامی محمد ولی‌خان نصرالسلطنه ( سپهسالار تنكابنی ) در قسمت جنوبی سبزه‌میدان ساخته شد و بعداً به نام مدرسه شرف مظفری نامگذاری شد و به سال 1345 هـ.ش مقدمات تشكیل دانشكده‌ی كشاورزی فراهم گردید و بالاخره هر روز بر عمران و آبادی این شهر افزوده شد. در حال حاضر رشت با مساحت 136 کیلومتر مربع بيش از ۵۱۳ هزار نفر جمعيت است